Célébration de la fête du OXI du 28 octobre 1940 par la
Communauté Hellénique de Paris et des environs
Reportage par Chara Agridioti
 et vidéo par
Lily Boukouvala sur la chaîne de télévision grecque
ALPHA
 

Πανηγυρικός 28^ης Οκτωβρίου 1940
par Νίκη Παπαηλιάκη

85 χρόνια μετά την κήρυξη του ελληνοϊταλικού πολέμου στις 28 Οκτωβρίου 1940, η εφετινή  επέτειος αποτελεί μια ευκαιρία ανάμνησης μιας εποχής που απομακρύνεται ολοένα και περισσότερο. Για τις νέες γενιές, η 28η Οκτωβρίου 1940 είναι ένα μακρινό παρελθόν· δεν είναι αυτό που υπήρξε για πολλούς από εμάς, που μεγαλώσαμε δίπλα σε ανθρώπους που είχαν ζήσει και σημαδευτεί από τον πόλεμο της Αλβανίας και τη Γερμανική Κατοχή.

Για τον λόγο αυτό, θεωρώ ότι χρέος δικό μας είναι, στους χαλεπούς καιρούς που περνάμε, να προσπαθήσουμε να μεταβιβάσουμε το ουσιαστικό περιεχόμενο της κληρονομιάς και της παρακαταθήκης που μας άφησε η γενιά που πολέμησε στα βουνά της Αλβανίας. Χρέος μας είναι να υπενθυμίσουμε στους νεότερους ότι, 85 χρόνια μετά, ο κόσμος βέβαια έχει αλλάξει, εμείς έχουμε αλλάξει, «όμως στο μακρύ ταξίδι της ιστορίας των ανθρώπων υπάρχουν στιγμές που τα γεγονότα συμπυκνώνονται, οι ρυθμοί επιταχύνονται, δημιουργείται ένα είδος συμφόρησης και οι άνθρωποι βρίσκονται, από τη μια στιγμή στην άλλη, θύματα και θύτες, πρωταγωνιστές σε ένα σκηνικό που αν και προμηνύεται, οι ίδιοι ελάχιστα μπορούν να το προβλέψουν. Να τους υπενθυμίσουμε ότι ο πόλεμος εκθέτει τον άνθρωπο γυμνό και απροστάτευτο μπροστά σε δυνάμεις που ο ίδιος δεν μπορεί ούτε να ελέγξει ούτε να  ανατρέψει». (Γ. Μαργαρίτης, Προαγγελία θυελλωδών ανέμων, σ. 15).

Αυτό συνέβη στην Ελλάδα τον Οκτώβρη του 1940. Ήδη όμως τα σύννεφα του πολέμου είχαν αρχίσει να συσσωρεύονται πάνω από την Ευρώπη χρόνια πριν. Το 1936 είχε συγκροτηθεί ο ιταλογερμανικός άξονας· το 1938 η Γερμανία είχε προσαρτήσει την Αυστρία. Τον Σεπτέμβρη της ίδιας χρονιάς, υπογράφηκε από τους Τσάμπερλεν, Νταλαντιέ, Μουσολίνι και Χίτλερ στη Διεθνή Συνδιάσκεψη του Μονάχου, το Σύμφωνο, που προέβλεπε την προσάρτηση της Σουδητίας στο Γ΄ Ράιχ (προκειμένου να αποφευχθεί την τελευταία στιγμή) πολεμική σύρραξη μεταξύ Γερμανίας και Τσεχοσλοβακίας).

Ας ακούσουμε όμως, τη μαρτυρία του προϊσταμένου της Διεύθυνσης Εξωτερικού Τύπου του Υφυπουργείου Τύπου και Τουρισμού εκείνης της εποχής, που τυχαίνει να μην είναι άλλος από τον μεγάλο μας ποιητή, Γιώργο Σεφέρη. Από τη θέση του στη Διεύθυνση Εξωτερικού Τύπου, γράφει ο ποιητής στο ημερολόγιό του:

Σεπτέμβρης 1938, Κυριακή βράδυ, Κηφισιά:«Προχτές βράδυ ήρθα στην Κηφισιά, αργά, στις 8.30. Κατά τις 11.30, καθώς ήμουν έτοιμος να πλαγιάσω, μου τηλεφώνησαν για την επιστράτευση των Τσέχων. Ξαναντύθηκα και κατέβηκα στην Αθήνα. Πέρασα από το υπουργείο, έπειτα στο Πρακτορείο ως τις 5 το πρωί. Βαριές ώρες. Αισθανόταν κανείς, καθώς τα μηχανήματα έδιναν τις ειδήσεις, τον αψηλό πυρετό της Ευρώπης, που από στιγμή σε στιγμή ετοιμαζόταν να παραδοθεί στον πόλεμο. Μέσα στη νύχτα ήταν μια μοίρα που έπαιζε στα ζάρια την υπόσταση εκατομμυρίων ανθρώπων και τα λίγα πράγματα που πιστέψαμε και τους δώσαμε τη ζωή μας. Έφυγα από το Πρακτορείο όταν λάβαμε την είδηση πως ο Τσάμπερλεν γύρισε να κοιμηθεί». (Γ. Σεφέρης, Μέρες Γ΄ [1934-1940]).

Τον πυρετό της Ευρώπης, που από στιγμή σε στιγμή ετοιμαζόταν να παραδοθεί στον πόλεμο, νιώθουν και οι κυβερνώντες. Ο Μεταξάς και ο Γεώργιος κάνουν νύξεις για συμμαχία στους Άγγλους, οι οποίοι παραμένουν αρνητικοί. Τα αρχεία του Foreign Office δείχνουν ότι, από τη μια, τους απασχολεί η σκληρή εικόνα που παρουσιάζει ο ξένος τύπος για το καθεστώς Μεταξά – προσπαθούν να πείσουν τον Γεώργιο να επέμβει ώστε να σταματήσουν «the Gestapo activities of the Metaxas regime» (ας μην ξεχνάμε ότι ο Μανιαδάκης είχε καλέσει Γερμανούς αξιωματικούς να εκπαιδεύσουν την ελληνική αστυνομία) – και συζητούν ακόμη και την ανατροπή του καθεστώτος, αλλά διστάζουν, φοβούμενοι πολιτική αστάθεια. Από την άλλη, δεν θέλουν να δεσμευτούν σε μια συμμαχία με την Ελλάδα· προτιμούν να τη διατηρήσουν σε κατάσταση ουδετερότητας. Επιπλέον, το αγγλικό επιτελείο, το 1938, θεωρεί τους Έλληνες ως poor fighters και πιστεύει ότι σε περίπτωση ιταλικών βομβαρδισμών θα καταπέσει το ηθικό τους.

Εν τω μεταξύ, το φασιστικό καθεστώς του Μουσολίνι καραδοκεί για να ανασυστήσει τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Τον Ιούνιο του 1939, μετά την πτώση της Γαλλίας και την αλλαγή των συσχετισμών στην Ευρώπη, θα καταλάβει την Αλβανία, την οποία θεωρεί ως προγεφύρωμα για την κατάκτηση του βαλκανικού και μεσογειακού χώρου. Από εκείνη τη στιγμή αρχίζει μια πολιτική προβοκάτσιας και παρενοχλήσεων εναντίον της Ελλάδας μέσω Αλβανίας, ώστε να δικαιολογηθεί προσχηματικά η κήρυξη του πολέμου στη χώρα μας: από τη δολοφονία ενός ληστή, τον Ιούνιο του 1940, τον οποίον παρουσιάζουν ως εθνικό ήρωα  της Αλβανίας, έως τη δήθεν τρομοκρατική δράση Ελλήνων και Βρετανών πρακτόρων στους Αγίους Σαράντα τον Οκτώβριο, με κορύφωση τον τορπιλισμό της «Έλλης» στις 15 Αυγούστου.

«Βούλιαξαν την Έλλη. Στις 10, ο υπουργός μου τηλεφώνησε να είμαι στο γραφείο στις 12 με τα ανακοινωθέντα μας. Το βράδυ, ως τις 10 πάλι στο Υπουργείο. Πυρετός τριγύρω. Κρατώ αρκετά καλά. Όσο συμφωνώ, τίποτα δε με πειράζει. Φτάνει να σταθούν γερά οι παραπάνω. Γυρίζοντας το μεσημέρι από το γραφείο, πέρασα από τον Κήπο. Μόνη στιγμή που μπόρεσα να συλλογιστώ. Προσπάθησα να φανταστώ το ασπροθαλασσίτικο λιμάνι, το μάζεμα των προσκυνητάδων, τον συνωστισμό, τη μυρωδιά των κακοταξιδεμένων και ξενυχτισμένων κορμιών, τους μικροπουλητάδες, την ατμόσφαιρα της δέησης και του θαύματος. Ο πρωινός ήλιος, η θάλασσα, το καραβάκι στολισμένο μ’ όλες του τις σημαίες, τα άσπρα σκουφιά του αγήματος στο κατάστρωμα. Και ξαφνικά, χωρίς να φανεί τίποτα, χωρίς να περιμένει κανείς τίποτα, σαν ένας άντρας που σωριάζεται με μια μαχαιριά στη ράχη καθώς ψέλνει ο παπάς, οι τρεις τορπίλες, η φωτιά στο καράβι, ο τρόμος στο ανθρωπομάζωμα. Προσπάθησα ακόμη να φανταστώ το νέο παλικάρι, τον καπετάνιο του υποβρυχίου που έκανε την άναντρη πράξη εκείνη την ώρα. Ένας νέος χριστιανός που έγινε μπόγιας μέσα στο σπίτι της Παναγιάς, όπως θα έλεγε ο Μακρυγιάννης».

Οι Ιταλοί αρνήθηκαν ότι βύθισαν το πλοίο και διέσπειραν ψευδείς ειδήσεις ότι το είχαν βυθίσει οι Άγγλοι.

Γράφει ο Γ. Σεφέρης : τετάρτη, 21 Αυγούστου 1940. «Η επίθεση του ιταλικού Τύπου, που είχε σταματήσει από το περασμένο Σάββατο,  μοιάζει να ξαναρχίζει σήμερα στο Giornale d’Italia. Στο μεταξύ, ο ιταλικός στρατός –130 ως 150 χιλιάδες, όπως λένε– συγκεντρώνεται στα σύνορά μας. Οι Γερμανοί μας συμβουλεύουν: “Μην κάνετε επιστράτευση, μη δώσετε, προς Θεού, αφορμή.” Πολλοί στην κυβέρνηση τους πιστεύουν. Πιστεύω πως μας κοροϊδεύουν. Αν οι Ιταλοί θέλουν να κάνουν το κόλπο τους, οι σύμμαχοί τους έχουν κάθε συμφέρον να επιτύχουν εύκολα και γρήγορα·έχουν συμφέρον να μην είμαστε έτοιμοι. Ωστόσο, κρατούμε στον πόλεμο των νεύρων. Πάρα κάτω όμως; Σημεία όπου αισθάνομαι διακοπή της στερεότητας».

Και φτάνουμε στον Οκτώβρη. Στις 26 Οκτωβρίου το πρωί, το ιταλικό πρακτορείο μεταδίδει το ακόλουθο τηλεγράφημα από τα Τίρανα:«Χθες την εσπέραν (δηλαδή 25 Οκτωβρίου), τρεις βόμβαι εξερράγησαν πλησίον της έδρας του γραφείου του Ιταλού λιμενάρχου του λιμένος Έντα (Αγίων Σαράντα). Υπάρχουν δύο ελαφρώς τραυματισμένοι. Καταζητούνται δραστηρίως οι Έλληνες ή Βρετανοί πράκτορες εις τους οποίους οφείλεται η απόπειρα αύτη».

Γράφει ο Σεφέρης:Οκτώβρης, νύχτα Σαββάτου προς Κυριακή (26-27):«Κατά τη μία μού τηλεφώνησαν την είδηση του “Στέφανι”: Μια συμμορία ελληνική μπήκε στο αλβανικό έδαφος και χτυπήθηκε με τους Ιταλούς κατά τα μέρη της Βίγλιστας. Δύο βόμβες στην κατοικία του Ιταλού διοικητή στους Αγίους Σαράντα. Οι δράστες, λένε οι Ιταλοί, είναι Έλληνες ή Άγγλοι κατάσκοποι. Ο υφυπουργός είναι στην ιταλική πρεσβεία που έχει δεξίωση, ύστερα από την πρεμιέρα μιας όπερας του Πουτσίνι στο “Βασιλικό”. Είπα να τον ειδοποιήσουν αμέσως. Οι διαψεύσεις βγήκαν τη νύχτα, καθαρές και ξάστερες. Ο υφυπουργός μου διηγήθηκε πως ο ίδιος ο σινιόρ Γκράτσι τον οδήγησε στο τηλέφωνο και, όταν τέλειωσε, τον ρώτησε: “Mauvaises nouvelles;” Του αποκρίθηκε: “Rien d’extraordinaire” και έφυγε μετά πέντε λεπτά για να πάει στον πρόεδρο».

Το βράδυ της 25ης Οκτωβρίου 1940, δηλαδή το ίδιο βράδυ που ετοιμαζόταν η σκευωρία κατά της Ελλάδας στα ελληνοαλβανικά σύνορα, στην Αθήνα το Εθνικό Θέατρο εγκαινιάζει τη χειμερινή του περίοδο με την παράσταση Μαντάμ Μπατερφλάι του Πουτσίνι, από τη Λυρική Σκηνή. Την παράσταση παρακολουθούν η κυβέρνηση Μεταξά, ο βασιλιάς Γεώργιος με την οικογένειά του, η ηγεσία της ιταλικής πρεσβείας, (ο Εμμανουέλε Γκράτσι), και ο γιος του Πουτσίνι με τη σύζυγό του.

Το επόμενο βράδυ, στις 26 Οκτωβρίου, προς τιμήν του ζεύγους Πουτσίνι, η ιταλική πρεσβεία δίνει δεξίωση. Η πολιτική εκπροσώπηση της Ελλάδας περιορίζεται στις παρουσίες του υφυπουργού Εξωτερικών και του υφυπουργού Τύπου. Η δεξίωση κράτησε ως τα ξημερώματα· τα τραπέζια ήταν διακοσμημένα με ελληνικές και ιταλικές σημαίες. Την ώρα της δεξίωσης, στην ιταλική πρεσβεία φθάνει ένα κρυπτογραφημένο τηλεγράφημα. Μετά τις 5 το πρωί της 27ης Οκτωβρίου 1940, ο πρέσβης Εμμανουέλε Γκράτσι διαβάζει την τελεσιγραφική διακοίνωση της Ιταλίας προς την ελληνική κυβέρνηση, συνοδευόμενη από οδηγίες σχετικά με τον τρόπο που όφειλε να χειριστεί το θέμα. Η επίδοση της διακοίνωσης έπρεπε να γίνει χωρίς προειδοποίηση, στις 3 το πρωί της 28ης Οκτωβρίου. Οι οδηγίες τηρήθηκαν κατά γράμμα.

Δέκα περίπου λεπτά πριν από τις 3, ο Γκράτσι, ο στρατιωτικός ακόλουθος της πρεσβείας και ένας διερμηνέας έφτασαν έξω από την κατοικία του Ιωάννη Μεταξά στην Κηφισιά. Ο πόλεμος ήταν πια εδώ...

Γράφει ο Σεφέρης:Οκτώβρης, Δευτέρα 28.«Κοιμήθηκα στις δύο το πρωί, διαβάζοντας Μακρυγιάννη. Στις τρεις και μισή μια φωνή μέσα από το τηλέφωνο με ξύπνησε: “Έχουμε πόλεμο.” Τίποτα άλλο· ο κόσμος είχε αλλάξει. Η αυγή, που λίγο αργότερα είδα να χαράζει πίσω από τον Υμηττό, ήταν άλλη αυγή – άγνωστη. Περιμένει ακόμη εκεί που την άφησα. Δεν ξέρω πόσο θα περιμένει, αλλά ξέρω πως θα φέρει το μεγάλο μεσημέρι. Ντύθηκα κι έφυγα αμέσως. Στο Υπουργείο Τύπου δυο-τρεις υπάλληλοι. Ο Γκράτσι είχε δει τον Μεταξά στις τρεις. Του έδωσε μια νότα και του είπε πως στις έξι τα ιταλικά στρατεύματα θα προχωρήσουν. Ο πρόεδρος του αποκρίθηκε πως αυτό ισοδυναμεί με κήρυξη πολέμου και, όταν έφυγε, κάλεσε τον πρέσβη της Αγγλίας. Αμέσως έπειτα, με τον Νικολούδη στο Υπουργείο Εξωτερικών. Ο πρόεδρος ήταν μέσα με τον πρέσβη της Τουρκίας. Διάβασα τη νότα του Γκράτσι. Καθώς ετοίμαζα το τηλεγράφημα του Αθηναϊκού Πρακτορείου, μπήκε ο Τούρκος πρέσβης για να ιδεί τη νότα, και σε λίγο ο πρόεδρος, με όψη πολύ ζωντανή. Έπειτα άρχισαν να φτάνουν οι υπουργοί, χλωμοί περισσότερο ή λιγότερο, καθένας κατά την κράση του. Το υπουργικό συμβούλιο κράτησε λίγο. Ο Μεταξάς πήγε αμέσως στο γραφείο του κι έγραψε το διάγγελμα προς τον λαό. Το πήραμε και γυρίσαμε στο Υπουργείο Τύπου. Μέσα από τα τζάμια του αυτοκινήτου, η αυγή μ’ ένα παράξενο μυστήριο χυμένο στο πρόσωπό της. Έγραψα μαζί με τον υφυπουργό το διάγγελμα του βασιλιά. Καμιά δακτυλογράφος ακόμη· πήγα σπίτι μια στιγμή και το χτύπησα στη γραφομηχανή μου. Γύρισα στο Υπουργείο καθώς σφύριζαν οι σειρήνες…».

Θα ήθελα να το σημειώσουμε αυτό. Την ιστορική  εκείνη στιγμή  εκείνος που  γράφει τα ανακοινωθέντα τύπου  και δακτυλογραφεί  το  διάγγελμα  του βασιλιά που έχει ο ίδιος συντάξει είναι ο ποιητής Γιώργος Σεφέρης.

Η πραγματική έκπληξη, όμως, ήταν αυτό που επακολούθησε και διέψευσε όλες τις προβλέψεις· τόσο των Άγγλων, που θεωρούσαν τους Έλληνες poor fighters, όσο και των Ιταλών, που πίστευαν στο χαμηλό μαχητικό πνεύμα και περιορισμένη πολεμική ικανότητα του ελληνικού στρατού, αλλά και του ίδιου του Μεταξά, που στο ημερολόγιό του εκφράζει τους φόβους του για το πού θα οδηγήσει αυτή η «έξαρση».

Εκείνη τη μέρα οι τύχες της χώρας εναποτέθηκαν στα χέρια των πολιτών της. Ήταν παράξενο: οι έφεδροι που έτρεχαν να παρουσιαστούν  και πολιορκούσαν τους συρμούς των τρένων. Οι προθεσμίες πιεστικές, και όμως δεν δημιουργήθηκε κανένα πρόβλημα στην επιστράτευση. Ο ενθουσιασμός των Ελλήνων εξόπλισε τη χώρα με 300.000 στρατιώτες, και στις 13 Νοεμβρίου η επιστράτευση είχε ολοκληρωθεί·οι μονάδες που προορίζονταν για την Αλβανία είτε βρίσκονταν ήδη εκεί είτε κατευθύνονταν προς τα σύνορα. Η στάση των εφέδρων και των πολιτών τον Οκτώβρη του ’40 ήταν μοναδική στην Ευρώπη, όπου ο Άξονας είχε κατακτήσει τα πάντα. Δεν είχαν άγνοια πολέμου· γνώριζαν τις εικόνες του πολέμου που σάρωνε την Ευρώπη.

Ο πόλεμος της Αλβανίας ήταν ο πρώτος σταθμός της μετάλλαξης του έθνους και της κοινωνίας, θα πει ο ιστορικός Γ. Μαργαρίτης — ο  οποίος μιλάει για αλλαγές που ξεκινούσαν από την κορυφή, πολιτική και στρατιωτική, που έπρεπε να συντονίσει μια γιγαντιαία προσπάθεια. Οι Έλληνες λειτούργησαν πειθαρχημένα και συλλογικά, όχι για τη διαιώνιση του καθεστώτος της 4ης Αυγούστου, αλλά για την υπεράσπιση της πατρίδας, με την ευρύτερη και βαθιά δημοκρατική έννοια.

Έμαθαν ότι η τύχη τους, το μέλλον τους, εξαρτιόταν από τους δικούς τους κόπους, τις θυσίες, τις ομαδικές και οργανωμένες προσπάθειες. Στη διάρκεια  των έξι μηνών της Αλβανίας άρχισε να κτίζεται η διαθεσιμότητα των πολλών για συμμετοχή στο ιστορικό γίγνεσθαι. Αυτό εξηγεί και τη γρήγορη συμμετοχή και τη δημιουργία ουσιαστικής αντίστασης στον κατακτητή, όπως φάνηκε ήδη στη μάχη της Κρήτης, τον Μάιο του 1941.

Βρισκόμαστε στην αρχή του πολέμου και φαινόμενα όπως η ένοπλη αντιφασιστική αντίσταση δεν έχουν ακόμη εμφανιστεί στην Ευρώπη. Στην Κρήτη όμως τουλάχιστον τρεις χιλιάδες ένοπλοι πολίτες πλαισίωσαν τον κανονικό στρατό που υπεράσπισε το νησί. Η εχθρότητα με την οποία ο τοπικός πληθυσμός υποδέχτηκε τα στρατεύματα εισβολής αιφνιδίασε τους Γερμανούς· και βέβαια, αυτό σήμανε και την πανευρωπαϊκή πρώτη των αντιποίνων — μιας λογικής που έφερε ολόκληρα χωριά μπροστά στο εκτελεστικό απόσπασμα.

Στη διάρκεια των έξι μηνών της Αλβανίας, ο ελληνικός λαός και οι Έλληνες στρατιώτες απέδειξαν στην κατακτημένη Ευρώπη ότι ο αγώνας εναντίον του φασισμού και του ναζισμού όχι μόνο ήταν δυνατός, αλλά είχε ήδη αρχίσει τον Οκτώβρη του 1940. Το ίδιο πνεύμα κυριάρχησε σε όλη τη διάρκεια της ιταλογερμανικής κατοχής στην Ελλάδα. Για τον λόγο αυτό, το Αλβανικό Έπος είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με την εθνική  αντίσταση της κατοχής.

Papailiaki Niki